Năm học 1997-1998, tỉnh ta bắt tay xây dựng trường đạt chuẩn quốc gia ở cấp tiểu học. Ngay cuối năm học này đã có 03 trường đạt chuẩn, đó là Tiểu học Lê Lợi, Tiểu học Hưng Dũng 1 (TP. Vinh) và Tiểu học Làng Sen (Nam Đàn). Đến năm học 2001-2002, nhiệm vụ này được mở rộng ở cấp trung học cơ sở và cấp trung học phổ thông.
Từ năm học 2002-2003, triển khai tiếp ở ngành học mầm non. Sau nhiều nỗ lực của các nhà trường, của nhân dân và chính quyền các địa phương, cuối năm học 2003-2004, hệ thống trường đạt chuẩn quốc gia được hình thành với 20 trường mầm non, 192 trường tiểu học, 02 trường trung học cơ sở và 01 trường trưng học phổ thông. Kết thúc năm học 2004-2005, hệ thống này được nâng lên với 29 trường mầm non, 235 trường tiểu học, 09 trường trung học cơ sở và 03 trường trung học phổ thông.
Đến tháng 12 năm 2005, việc xây dựng trường đạt chuẩn quốc gia được Đại hội Đảng bộ tỉnh khoá XVI quyết nghị thành một nhiệm vụ quan trọng, một chỉ tiêu chủ yếu của Đảng bộ trong giai đoạn 2006-2010. Trong phần phát triển giao dục-đào tạo và dạy nghề, Văn kiện Đại hội đại biểu Đảng bộ tỉnh lần thứ XVI ghi rõ: "Tăng đầu tư ngân sách, huy động các nguồn lực của toàn xã hội để kiên cố hoá hệ thống trường lớp, trang bị đầy đủ các thiết bị dạy và học. Đến năm 2010 có trên 60% số trường mầm non, tiểu học và trung học đạt chuẩn quốc gia".
Tiếp đó, trong phần Kế hoạch thực hiện giai đoạn 2 (2006-2010) Đề án nâng cao chất lượng giáo dục và đào tạo, phục vụ sự nghiệp công nghiệp hoá, hiện đại hoá ban hành kèm theo Nghị quyết số 04-NQ/TU ngày 11 tháng 7 năm 2006 của Ban Chấp hành Đảng bộ tỉnh, nhiệm vụ xây dựng trường đạt chuẩn quốc gia lại được cụ thể hoá thêm với yêu cầu: "Uỷ ban nhân dân cấp huyện và cấp xã đưa chỉ tiêu xây dựng trường chuẩn quốc gia vào kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội hàng năm của địa phương mình và trực tiếp chỉ đạo thực hiện".
Sau 03 năm phấn đấu tiếp, đến 31 tháng 12 năm 2008, toàn tỉnh có 96/504 trường mầm non, 326/570 trường tiểu học, 56/445 trường trung học cơ sở và 05/90 trường trung học phổ thông đạt chuẩn quốc gia; tính chung tất cả các cấp học, có 483/1609 trường đạt chuẩn, bằng 30,02% tổng số trường hiện có; trong đó các địa phương có tỷ lệ trường đạt chuẩn cao là: Cửa Lò 14/24 (58,33%), Diễn Châu 56/128 (43,75%), Hưng Nguyên 28/66 (43,01%), Đô Lương 42/101 (41,58%), Yên Thành 52/129 (40,31%); các địa phương có tỷ lệ trường đạt chuẩn thấp là: Tương Dương 3/69 (4,35%), Kỳ Sơn 4/68 (5,88%), Quế Phong 3/49 (6,12%), Thái Hoà 6/34 (17,65%), Tân Kỳ 15/76 (19,74%).
Như vậy sau 6 năm thực hiện - tính từ năm học 2002-2003 (thực ra, nói cho đầy đủ là 11 năm - vì cấp tiểu học đã triển khai trước đó 5 năm và cấp trung học cơ sở và trung học phổ thông triển khai trước đó 1 năm), toàn tỉnh đã có 30,02% số trường học đạt chuẩn quốc gia. Nhưng để hai năm nữa - đến cuối năm 2010, tỷ lệ này tăng lên mức 60%, quả là điều không dễ chút nào!
Theo quy định hiện hành, một trường đạt chuẩn quốc gia phải đạt 5 tiêu chuẩn về tổ chức quản lý nhà trường; cán bộ quản lý, giáo viên và nhân viên; cơ sở vật chất và thiết bị; chất lượng giáo dục; công tác xã hội hoá giáo đục. Nhìn lại giai đoạn vừa qua, có hai tiêu chuẩn mà các trường khó đạt là cơ sở vật chất và chất lượng giáo dục.
Tiêu chuẩn chất lượng giáo dục có nhiều nội dung, trong đó có nội dung: trường tiểu học phải có ít nhất 10% học sinh đạt học sinh giỏi, 40% học sinh đạt học sinh tiên tiến; trường trung học phải có ít nhất 03% học sinh được xếp loại giỏi và 30% học sinh được xếp loại khá về học lực. Để đạt được những yêu cầu này một cách thực chất, không phải chỉ có sự nỗ lực của thầy và trò là đủ, mà đòi hỏi phải có sự cố gắng bền bỉ, liên tục của cả hệ thống giáo dục trong địa phương. Được biết hiện nay, một số trường đã đạt bốn tiêu chuẩn, duy chỉ còn tiêu chuẩn chất lượng là chưa với tới. Hiệu trưởng các trường này cho biết, không thể nâng thêm điểm cho học sinh để có tỷ lệ theo quy định mà phải làm thực chất; mà muốn có thực chất, ít ra cũng phải phấn đấu cật lực ba bốn năm mới được - dạy cho học sinh đạt trung bình thì không khó, nhưng dạy cho học sinh đạt khá và giỏi một cách toàn diện là một việc làm hết sức gian nan. Khác với cái khó về chất lượng giáo dục, để đạt yêu cầu về cơ sở vật chất, không phải chỉ bằng sức người mà phải có đủ diện tích đất, phải có tiền (không có tiền thì làm sao có phòng thiết bị, phòng đọc sách, phòng truyền thống, phòng giáo dục nghệ thuật, phòng y tế học đường,...). Điều này một mình nhà trường không thể làm được. Cũng được biết, để có trường đạt chuẩn quốc gia, nhiều xã đã phải bổ sung thêm diện tích đất cho trường; rồi ngoài công sức của mọi người, còn phải bỏ ra khá nhiều tiền. Với điều kiện là đã có đủ phòng học, mỗi trường mầm non và tiểu học còn phải bỏ ra trên dưới một tỷ đồng; còn trường trung học, ít nhất cũng phải tốn thêm vài ba tỷ. Nhiều hiệu trưởng cho biết, trường họ chưa đạt chuẩn vì kinh tế địa phương còn quá nhiều khó khăn; bây giờ lại không thu tiền xây dựng trường, đã khó lại càng khó thêm.
Bài toán về xây dựng trường đạt chuẩn quốc gia hiện nay là giải quyết vấn đề cơ sở vật chất và chất lượng giáo dục. Về chất lượng giáo dục, từng nhà trường và các cơ quan quản lý giáo dục phải lo và có thể lo được. Nhưng về cơ sở vật chất, nếu tỉnh không có đầu tư, không có cơ chế huy động các nguồn lực của toàn xã hội như Văn kiện Đại hội đại biểu Đảng bộ tỉnh đã ghi thì việc 60% số trường học đạt chuẩn quốc gia vào cuối năm 2010 rất khó thành hiện thực.
